І Прорва ЕТЛ (1932-1940 жж.)

ІІ Астрахань ЕТЛ (1940-1953 жж.)

Виртуалды тур

Әрекет ету кезеңі

05.09.1932 ж. – 02.04.1953 ж.

Географиялық орналасуы

Гурьев облысындағы Каспий теңізінің Прорва аралы (қазіргі таңда Атырау облысы аумағында)

Шаруашылық қызметінің типі

Балық шаруашылығы, азаматтық құрылыс

Лагерь тарихы

Прорва еңбекпен-түзеу лагері 1932 жылдың 5 қыркүйегінде Каспий теңізіндегі Прорва аралында (Қазіргі Атырау облысы, Жылыой ауданының аумағында) Біріккен мемлекеттік саяси басқармасы төрағасының орынбасары Генрих Ягоданың №858/с-бұйрығымен құрылды. Алғашқы жылдары әкімшілік орталығы Астрахань қаласынан басқарылды. 1936 жылы 29 қыркүйекте Прорва лагерінің басқармасы Астрахань қаласынан Гурьев қаласына көшірілген. 1939 жылдың мамыр-шілде айлары аралығында Гурьевтен Астрахань қаласына басқарма ауыстырылады. 1940 жылы 17 сәуірде № 156-ыншы «О переименовании Прорвинского лагеря НКВД в Астраханский лагерь НКВД» бұйрығымен Прорва аралындағы лагерьдің өндірістік қызметінің тоқтатылуына және лагерь басқармасының Астраханьға ауысуына байланысты Прорва лагері (Прорвлаг) Астрахань лагері (Астраханлаг) болып өзгертілді. 1942 жылы 17 тамызда НКВД бұйрығымен басқармасы Гурьев қаласына кері ауыстырылады. 1943 жылы соғыстағы жағдай реттелген тұста наурыз айында лагерь басқармасы қайтадан Астраханға көшіріледі. 1950 жылдың 9 ақпанында жылы Ішкі Істер Министрлігінің №107-інші бұйрығымен Астрахань (Прорва) еңбекпен-түзеу лагері қызметін тоқтатты. 1950 жылдың наурыз айында Астраханлагтың барлық 3823 тұтқыны лагерьдің «Астраханский УИЛТК» болып өзгертілуіне байланысты лагерь тізімінен шығарылып тасталынған. Астрахань (Прорва) еңбекпен-түзеу лагері 1953 жылға дейін Астрахань еңбекпен түзеу лагері мен колониясы басқармасы болып қызмет атқарды.

Прорва (Астрахань) еңбекпен-түзеу лагерінің әр жылдары төмендегідей ірі бөлімдері болған: І Прорва лагерь бөлімшесі, ІІ Астрахань лагерь бөлімшесі, Бұрыншық лагерь пункті, Гурьев лагерь пункті (кейінен Гурьев лагерь бөлімшесі), Мумра лагерь пункті (кейіннен Мумра лагерь бөлімшесі).

Әдебиеттер

Ресей Федерациясы Мемлекеттік архиві (одан әрі, РФМА). P.9401-қ.,1а-т., 2-іс,75-п.

РФМА. Р9401-қ., 1а-т., 9-іс, 240-п.

РФМА Р9414-қ., 1а-т., 1252-іс, 1-п.

Лагерная система в Прикаспийском регионе Казахстана (1932–1953 гг.): Сборник документов и материалов. – Алматы: Издательство «Арыс», 2022. – 376 с.

Ахметова У.Т., Имашев Э.Ж., Муктар А.К. Влияние географических факторов на территориально-организационную структуру и хозяйственную деятельность Прорвинского (Астраханского) исправительно-трудового лагеря (1932–1950). Oriental Studies. 2022;15(4):682-698. https://doi.org/10.22162/2619-0990-2022-61-4-682-698

Иванова Г.М. Забытый остров архипелага ГУЛАГ – Прорвинский ИТЛ // Historia provinciae – журнал региональной истории. 2021. Т. 5, № 4. С. 1254–1293. https://doi.org/10.23859/2587-8344-2021-5-4-5

Мұқтар Ә.Қ., Ахметова У.Т., Жумабаев А.Ж. Прорва-Астрахань лагерлер тарихы архив деректерінде // История Отечества. Научный журнал. -2021. -№4 /96/. – С.136-149.

Басшылары

1. Теплов Н.В. 1932 ж. желтоқсаннан бастап 1933 ж. мамыр аралығында;

2. Сорокин, 1933 ж. маусымнан бастап 1933 ж. тамыз аралығында;

3. Зальмарсон Е.А. 1933 ж. желтоқсаннан бастап 1934 ж. ақпан аралығында;

4. Соколов А.И. 1934 ж. ақпаннан бастап 1938 ж. ақпан аралығында;

5. Балашов В.А. 1938 ж. ақпаннан бастап 1940 ж. сәуір аралығында

6. Носов В.И. 1940 ж. маусымнан бастап 1943 ж. қаңтар аралығында;

7. Житомирский И.С. 1943 ж. қаңтардан бастап 1947 ж. тамыз аралығында;

8. Смирнов А.В. 1947 ж. тамыздан бастап 1950 ж. ақпан аралығында

9. Жилин 1953 ж. дейін

Сотталушылардың саны

Прорва еңбекпен түзеу лагерінде

1932 жылы – 2000

1933 жылы – 7524

1934 жылы – 7780

1935 жылы – 10342

1936 жылы – 10345

1937 жылы – 7717

1938 жылы – 6953

1939 жылы – 4877

1940 жылы – 5044

Астрахань еңбекпен түзеу лагерінде

1940 жылы – 5353

1941 жылы – 6105

1942 жылы – 7865

1943 жылы – 6550

1944 жылы – 4695

1945 жылы – 5150

1946 жылы – 4186

1947 жылы – 5289

1948 жылы – 4932

1949 жылы – 4517

1950 жылы – 3920

Фото галерея

Архивті фотолар

«КСРО-дағы қуғын-сүргін: Прорва және Астрахань лагерлері (1932-1950 жж.)» көрмесі өткізілді

31 мамыр – Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күніне орай Атырау қаласындағы Ш.Сариев атындағы көркемсурет және қолданбалы-сәндік өнер музейінде «КСРО-дағы қуғын-сүргін: Прорва және Астрахань лагерлері (1932-1950 жж.)» атты көрмені өткізді. Көрме музей-қорықтың «ГУЛАГ жүйесіндегі Прорва және Астрахань лагерлері: тарих, естелік, тағылым (1932-1950 жж.)» ғылыми жобасы нәтижелері бойынша ұйымдастырылды. Көрме мақсаты саяси куғын-сүргін құрбандарын еске алу және музей қорына түскен жәдігерлерді жұртшылықпен таныстыру болды.

Прорва (Астрахань) ЕТЛ лагерьлері мен бөлімшелерін зерттеу (далалық) экспедициясы (21-25 шілде 2021 ж.)

1. Экспедицияның мақсаты, міндеттері және негізгі нәтижелері туралы ақпарат

2021 жылдың 21-25 шілде аралығындағы экспедиция бағыты: Сарайшық ауылынан (қазіргі Атырау облысының Махамбет ауданы) – Прорва лагерінің бұрынғы орналасқан жеріне (1бөлім) (қазіргі Маңғыстау облысының Бейнеу ауданы) – одан әрі Шетпе ауылы (қазіргі Маңғыстау облысының Маңғыстау ауданы) – Бурунчук (Бұрыншық) лагерь пунктінің бұрынғы орналасқан жеріне (4 бөлім) (қазіргі Маңғыстау облысының Маңғыстау ауданы) – одан соң Шетпе ауылы арқылы (Маңғыстау облысының Маңғыстау ауданы) – Таушық ауылына (Маңғыстау облысының Түпқараған ауданы), одан бері Құлсары қаласына (Атырау облысының Жылой ауданы), – одан соң Атырау қаласына (Атырау облысы Атырау қалалық әкімшілігінің аумағы, Авангард мөлтек ауданы), – одан Сарайшық ауылына (Атырау облысының Махамбет ауданы) кері қайтып келу жоспарланды. Жалпы экспедиция ұзындығы 2337 км қашықтықты құрады.

Экспедиция міндеттері:

1 Лагерь пункттері мен бөлімшелері орналасқан аумақтың географиялық координаттарын айқындау;

2 Лагерь пункттері мен бөлімшелерінің тұрғын үй-шаруашылық объектілерінің аумақтық орналасуы мен шаруашылық қызметіне географиялық факторлардың әсерін зерделеу;

3 Лагерь пункттері мен бөлімшелерінің тұрғын үй-шаруашылық мақсаттағы ғимараттары мен құрылыстары қирандылары орнына аэрофототүсірілім жасау және сипаттама беру;

4 Лагерь пункттері мен бөлімшелері орнынан тұрғын үй-тұрмыстық жағдайларын және шаруашылық қызметін сипаттайтын жәдігер заттарды іздеу, жинау және сипаттау;

5 Лагерьлер мен бөлімшелер туралы тарихи фактілерді жинау үшін егде жастағы тұрғындарға әлеуметтік сауалнама жүргізу және сұхбат алу;

6 Лагерьлер мен бөлімшелер орналасқан ғимараттар мен құрылыстардың қирандыларын, жәдігерлік заттарды, аумақтың ландшафтың фото - және бейне түсірілімін жүзеге асыру.

Экспедицияға жобаның зерттеу тобының мүшелері ғылыми жетекші, т. ғ. д., профессор У.Т. Ахметова, география мамандығы бойынша философия докторы (PhD) Э.Ж. Имашев, магистр А. Ж. Жұмабаев, З. Әбілсейітұлы және "TORUS.KZ" ЖШС қызметкерлері қатысты. Экспедицияның барлық жоспарланған міндеттері орындалды.

Garmin GPS-навигаторын пайдалана отырып, Қазақстан аумағында орналасқан Прорвлаг (Астраханлаг) келесі лагерь пункттері мен бөлімшелерінің географиялық координаттары анықталды:

 - Прорва лагері (1 бөлім): 45˚58′ с. е. 53^о 15' ш. б.);

- Гурьев лагерлік пункті: 47^о03' с. с. 51^о83' ш. б.);

- Бурунчук лагерлік пункті (4 бөлім): 45^о24' с. е. 51^о47' ш. б.

Бұл географиялық координаттар және табылған архив материалдарын пайдалана Прорвлагтың (Астраханлагтың) аумақтық-ұйымдастырушылық құрылымын көрсететін карта сұлбасы жасалды.

Экспедициялық (далалық) зерттеулер кезінде табиғи-шаруашылық ортаның көрнекі компоненттерін сипаттау бойынша жұмыс жүргізілді және географиялық факторларды талдау үшін материалдар жиналды. Экспедициялық (далалық), мұрағаттық, әдеби және талдамалық материалдарды жүйелеу және талдау негізінде географиялық факторлардың тұрғын үй-шаруашылық объектілерін аумақтық орналастыруға және лагерь пункттері мен бөлімшелерінің шаруашылық қызметіне әсері зерделенді. Экспедициялық (далалық) зерттеулер кезінде Каспий теңізінің толқындары кезінде су тасқынынан қорғау мақсатында Прорва лагерінің тұрғын үй-шаруашылық нысандары (1 бөлім) Прорва аралының шығыс жағалауында орналасқандығы анықталды. Дәл осы Прорва аралының шығыс жағалауы континентальды құрлықтан аз қашықтықта орналасқан және қазіргі уақытта Каспий теңізіндегі су деңгейінің төмендеуіне байланысты сорға айналған сонымен қатар, аралды Каспий теңізінің шығыс жағалауымен байланыстырған тар бұғазмен бөлінген.

Прорвинск лагерінің (1 бөлім) тұрғын үй-шаруашылық мақсаттағы ғимараттары мен құрылыстарының және Бурунчук (Бұрыншық) (4 бөлім) және Гурьевлаг пункттерінің орналасу аумақтарының қирандыларына DJI Mavic Air2 моделді дронды пайдалана отырып аэрофототүсірілім жүргізілді. Аэрофототүсірудің жоғары биіктігі 100 м. болды, аэрофототүсірілім әдісімен 1486 фотосурет түсірілді.

Тұрғын үй-шаруашылық мақсаттағы ғимараттар мен құрылыстардың қирандыларының аэрофототүсірілімі Прорва лагерінің (1бөлімше) аумақтық орналасуы жүйелі құрылымымен ерекшеленеді. Шаруашылық мақсаттағы ғимараттар мен құрылыстар және кейбір әкімшілік объектілері Прорва аралының шығыс жағалауына жақын орналасқан. Жағалаудан және шаруашылық объектілерден сәл әрі қарай тұрғын үйлер (барактар) және әкімшілік ғимараттары орналасқан.

Бұрыншық (4 бөлімше) және Гурьев лагерь пункттері орналасқан аумақтарды аэрофототүсіруді жүзеге асыру кезінде тұрғын үй-шаруашылық мақсаттағы ғимараттар мен құрылыстардың қирандылары мынадай объективті себептерге байланысты табылған жоқ:

- Бұрыншық (4 бөлімше) лагерь пункті орналасқан аумақта қазіргі уақытта газ және мұнай өндіру жүзеге асырылуда (Арман газ-мұнай кен орны, 1979 ж. ашылған) және тиісінше өнеркәсіптік игеру ғимараттар мен құрылыстардың қирандыларының іздерін қалдырмады; 

- қазіргі уақытта Гурьев лагерь пункті орналасқан аумақта Атырау қаласының қазіргі заманғы шекаралары шегінде құрылыс жүзеге асырылды және тиісінше ғимараттар мен құрылыстардың қирандыларының іздері де жоқ.

Сондай-ақ экспедициялық (далалық) уақытта өлшеу, түсіру жұмыстары жүргізілді және Прорва лагерінің (1 бөлімше) тұрғын үй-шаруашылық мақсаттағы ғимараттары мен құрылыстарының қирандыларына сипаттама берілді. Географиялық координаттар, ғимараттардың түрлері, жер бедерінің теңіз деңгейінен биіктігі, ғимараттың өлшемдері және т. б. анықталды.

Экспедициялық (далалық) зерттеулер кезінде тұрғын үй-тұрмыстық жағдайларды және лагерь пункттері мен бөлімшелерінің шаруашылық қызметін сипаттайтын жәдігерлерді іздеу, жинау және сипаттау жұмыстары жүргізілді. Алайда, жоғарыда аталған объективті себептерге байланысты бұл жұмыс тек Прорва лагерінің аумағында жүргізілді (1 бөлім). Лагерь орнынан 100-ден астам жәдігерлер табылды, жиналды және сипатталды (ағаш балық бөшкелері, балық аулау құралдарына арналған темір сақиналар, бөтелкелер, аяқ киімдер, үй-жайларды жылытуға арналған металл шұңқырлар, кірпіштер, шегелер, сымдар және т.б.).

Егде жастағы тұрғындарға әлеуметтік сауалнама және сұхбат жүргізіліп,  Бұрыншық (4 бөлім) және Гурьев лагерьлері туралы тарихи деректер жиналды. Мысалы, лагерь пунктінің Бұрыншық (4 бөлімше) маңында тұратын тұрғындар тұщы суды пайдаланғаны анықталды, ол жақсы сапамен лагерь аумағында өндірілді; Гурьев лагерь пунктінің ғимараттары мен құрылыстарының орналасуының шамамен сызылған сызбасы алынды және т. б.

Ғимараттар мен құрылыстардың қирандыларын, жәдігерлік заттарды, лагерь пункттері мен бөлімшелері орналасқан аумақтың ландшафтын фото - және бейне түсірілім бойынша үлкен жұмыс жүргізілді. Түрлі сипаттағы 500 - ден астам фото-және бейне түсірілім жасалды (аэрофототүсірілімдерді есептемегенде).

Осылайша, жүргізілген экспедициялық (далалық) зерттеулер архивтік және әдеби дереккөздерді кеңейтетін жаңа және қосымша материалдарды жинауға ықпал етті, бұл өз кезегінде Қазақстан аумағында Прорвлаг (Астрахан) жұмыс істеуінің тарихи-географиялық ерекшеліктерін ашуға мүмкіндік берді.

2.Карта маршрута экспедиции

Прорвалаг (Астраханлаг) тұрғын үй-шаруашылық мақсаттағы ғимараттар мен құрылыстардың географиялық координаттары және сипаттамасы

Прорва (Астрахань) ЕТЛ-нің аумақтық-ұйымдастырушылық құрылымына және шаруашылық қызметіне географиялық факторлардың әсері

Географиялық орналасуы. Бүкіл жұмыс жасау кезеңінде Прорва  (Астрахань) ЕТЛ-і өзінің географиялық орналасуында 6 орналасу пунктімен және басқару орталықтарымен сипатталды. Архив материалдарына сәйкес [РФ АО ІІМБ АО АА 87-қ., 1-т., 81-іс.] 1932 жылы Прорвлаг (Астраханлаг) құрылғаннан кейін бастапқыда 2 лагерь бөлімшесі жұмыс істеді. 1932 жылдан 1940 жылға дейін ЕТЛ-дің 2 лагерь бөлімшелерін басқару Прорва аралында орналасқан Прорва лагерінен (1 бөлім) жүзеге асырылды. Прорвлагтың (Астраханлагтың) дамуына қарай лагерь бөлімшелерінің (пункттерінің) саны 6-ға дейін ұлғайды [Есеп 2021: 25].

          1940 жылдан бастап Прорвлаг (Астраханлаг) басқармасы Астрахань қаласында болды, сол жерден келесі төрт лагерь пункттерін басқару жүзеге асырылды: 1) Астрахань пункті; 2) Мумранск пункті; 3) Гурьев пункті; 4) Бурунчук пункті [РФМА, Р9414-қ., 1-т., 2922-іс, 22 п.]. Тиісінше осы бес орналасу пункті Прорва  (Астрахань) ЕТЛ-інің аумақтық-ұйымдастырушылық құрылымын қалыптастырды.

          Прорва лагері (1 бөлім) [РФ АО ІІМБ АО АА 87-қ., 1-т., 81-іс.] Прорва (Астрахань) ЕТЛ Прорва аралында орналасқан, ол орташа аралға жатады және Каспий теңізінің солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. Каспий теңізінің су деңгейінің циклдік төмендеуі Прорва аралын Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауымен байланыстырып, қазіргі уақытта Мертвый Култук батпағымен қоршауға алып келді.

          Жүргізілген экспедициялық (далалық) зерттеулер қазіргі әкімшілік-аумақтық шекараларда бұрынғы Прорва аралының аумағы Маңғыстау облысының Бейнеу ауданының солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқандығын анықтауға мүмкіндік берді (географиялық координаттары: 45о58 'с. е. 53о15' ш. б.) [Есеп 2021: 26].

Экспедициялық (далалық) зерттеулер кезінде Каспий теңізінің толқындары кезінде су тасқынынан қорғау мақсатында Прорва лагерінің тұрғын үй-шаруашылық нысандары (1 бөлім) Прорва аралының шығыс жағалауында орналасқандығы анықталды.

Тұрғын үй құрылысына арналған ғимараттар мен құрылыстардың қирандыларының аэрофототүсірілулері Прорвинск лагерінің аумақтық жоспарлау ерекшеліктерін көрсетті (1 бөлім), бұл аумақтық ұйымдастыруға бейберекет көзқараспен емес, нақты жоспарланған құрылыммен сипатталады. Тұрмыстық ғимараттар мен құрылыстар және кейбір әкімшілік нысандар Прорва аралының шығыс жағалауына тікелей жақын жерде орналасқан. Жағалаудан сәл әрі қарай және шаруашылық нысандардан тұрғын үйлер (казармалар) және әкімшілік ғимараттар болды.

Астрахань қаласы Ресей Федерациясының Астрахань облысының оңтүстігінің орталық бөлігінде, Каспий маңы ойпатының Еділ өзенінің аймағында орналасқан.

Прорвлагтың (Астраханлаг) Астрахань лагерлік пункті (2 бөлім) Астрахань қаласынан 12 км жерде, тура Болда өзенінің жағасында орналасқан (Үлкен Болда) [РФ АО ІІМБ АО АА 87-қ., 1-т., 27-іс.]. Қазіргі географиялық картада Астрахань лагерлік пункті Начало ауылынан алыс емес жерде орналасқан (географиялық координаттары: 46о29' с.е. 48о23' ш.б.), ол Астрахань қаласының оңтүстік-шығысында, Тіке Болда өзенінің оң жағалауында орналасқан және қазір Астрахань қалалық агломерациясына кіреді. Тіке Болда өзенінің ұзындығы 74 км-ді құрайды [Водоток 2021], және Еділ өзені атырауының негізгі бөлігі болып табылады.

Прорвлагтың (Астраханлаг) Мурманск лагерлік пункті (3 бөлім) Астрахань қаласынан 90 км жерде орналасқан [РФ АО ІІМБ АО АА 87-қ., 1-т., 28-іс.]. Бұл лагерь Астрахан қаласының оңтүстік-батысында, Бакланенок өзенінің сол жақ жағалауында орналасқан Астрахань облысының Икрянин ауданы Мумра ауылының (географиялық координаттары: 45о46' с. е. 47о40' ш. б.) құрылуына негіз болды. Бакланенок өзенінің сол жағалауында орналасқан Астрахань облысының Икрянин ауданындағы Мумра ауылының  құрылуына негіз болды. Бакланенок өзені ескі Еділ мен Бақтемір өзендерін байланыстырады, олар Еділ өзенінің атырауының үлкен салаларының бірі болып табылады.

Прорва (Астрахань) ЕТЛ-інің Гурьев лагерлік пункті Гурьев қаласынан (қазіргі Атырау қаласы) оңтүстікке қарай 7 км жерде  Жайық өзенінің оң жағалауында орналасқан [РФМА, Р9414-қ., 1-т., 2922-іс].  (географиялық координаттары: 47о03' с. е. 51о83' ш. б.). Жайық өзені Каспий теңізінің солтүстік бөлігіндегі Еділ өзенінен кейінгі екінші ірі су жолы болып табылады. Астрахань қаласынан Гурьев лагерлік пунктіне дейінгі су жолы бойынша қашықтық 600 км құрады [РФМА, Р9414-қ., 1-т., 853-іс].  

Прорва (Астрахань) ЕТЛ-інің Бұрыншық лагерь пункті (4 бөлім) [РФМА, Р9414-қ., 1-т., 2922-іс]. Бозашы түбегінің солтүстік жағалауында (қазіргі Маңғыстау облысы Маңғыстау ауданының аумағы орналасқан және Каспий теңізіне тікелей шығатын жері бар (географиялық координаттары: 45о24' с.е. 51о47' ш.б.) [Есеп 2021: 26–27].

Прорва лагеріне қарағанда Бурунчук лагерлік пункті ең алыс бөлім болып табылады. Астрахань қаласынан кемелердің тура жүру бағыты бойынша қашықтық шамамен 780 км құрады [РФМА, Р9414-қ., 1-т., 28-іс]. 

Көріп отырғанымыздай, лагерь пункттері мен бөлімшелерінің географиялық орналасу ерекшеліктері Каспий теңізінің солтүстік және солтүстік-шығыс бөліктерінде ЕТЛ балық шаруашылығы қызметін тиімді ұйымдастыруға бағытталған Прорвлагтың (Астраханлагтың) аумақтық-ұйымдастырушылық құрылымын қалыптастыруға ықпал етті.

Шаруашылық ұйымдастырудың физикалық-географиялық жағдайы. Лагерь пункттері мен бөлімшелерінің географиялық орналасуы Прорвлаг (Астраханлаг) шаруашылығын аумақтық ұйымдастыруға физикалық-географиялық факторлардың әсер ету дәрежесін анықтады. Кейбір лагерь пункттері мен бөлімшелері арасындағы едәуір қашықтық Прорвлагтың (Астраханлагтың) шаруашылық ұйымдастырудың физикалық-географиялық жағдайларының аумақтық саралануына ықпал етті.

Астрахань қаласы, Астрахань және Мумранск лагерлік пункттері Еділ өзенінің аймағында, ал Гурьев лагерлік пункті Шығыс Еуропа жазығының Каспий маңы ойпатындағы Жайық өзенінің аймағына орналасқан. Астрахань қаласы, Астрахань, Мумранск және Гурьев лагерлік пункттері орналасқан аумақтың жер бедері биіктігі 5-15 м болып келетін жекелеген шағын төмпешіктері бар жазық шөпті геоморфологиямен сипатталады. Аумақтың климаты қоңыржай, күрт континенталды-жазда жоғары температура, қыста төмен, ауа температурасының үлкен жылдық және жазғы тәуліктік амплитудасымен, жауын-шашынның аз мөлшерімен (Астрахань қаласында жылына 231 мм; Гурьев қаласында 188 мм) және үлкен буланумен сипататалады. Астрахань қаласында ауаның жылдық орташа температурасы +10,9⁰С және Гурьев қаласында +10,4⁰С құрайды [Климат Астрахани 2021; Климат Атырау 2021].

Гидрография Еділ, үлкен Болда, Кутум, Царев, Бакланенок, Жайық өзендерімен ұсынылған. Бұл табиғи-климаттық жағдайлар шөлейт табиғи аймақты құрайды.

Архив материалдарына сәйкес, жыл бойы температура жағдайлары температураның күрт өзгеруіне ұшырап тұрады, қыста ол нөлден -30° C-қа дейін төмендейді, ал жаз айларында ол +40° C-қа дейін көтеріледі, яғни, +70° C-қа дейін ауытқиды. Өзендегі судың температурасы 27° C-қа дейін көтерілген кезде ең суық айлар-қаңтар-ақпан,  ең ыстық шілде-тамыз болып табылады. Жазғы уақыттағы жауын өте аз, қысқы уақытта қар соған сәйкес өте аз болады. Ұзақ мерзімді бақылауларға сәйкес, Еділ өзенінің ашылуы 14 наурызда, ал 12 желтоқсанда қатып қалады. Осылайша, балық аулау уақыты басқа су қоймаларына қарағанда жылына 273 күнге дейін болады. Шығысқа қарай орналасқан Гурьевте температураның күрт ауытқуы байқалады. Қыста да, жазда да жел 10-12 балға жетеді. Еділ аймағында көктем мезгілінің басым желдері-Шығыс және оңтүстік-шығыстан соғады. Желдің болуы балық аулауды қиындатты, кейде бір ай бойы тыныш ауа-райының 2-3 күні болады, ал қалған күндері желдің күші 3-тен 5 баллға дейін жетті [РФМА, Р9414-қ., 1-т., 853-іс, 23-24 п.].

Астрахань қаласынан ең алыс Прорва аралында орналасқан Прорва лагері (1 бөлім) және Бозашы түбегінің солтүстігінде орналасқан Бұрыншық лагері (4 бөлім) болып табылады. Прорвлагтың (Астраханлагтың) бұл лагерлік бөлімшелері тікелей Каспий жағалауында орналасқан және олардың табиғи-климаттық жағдайлары Каспий теңізінің солтүстік және солтүстік-шығыс бөлігінің физикалық-географиялық сипаттамаларымен тікелей байланысты болды.

Каспий теңізінің солтүстік және солтүстік-шығыс бөліктері алуан түрлі және үлкен шығанақтармен (Кизляр, Астрахань, Маңғышлақ) және түбекті құрайтын көптеген таяз шығанақтармен – Арахан, Бозашы, Түпқараған, Маңғышлақпен қатты тілімделген. Еділ мен Жайық өзендерінің атырауларында жағалау бойында көптеген аралдар мен каналдар орналасқан, олар көбінесе өз жағдайларын өзгертеді. Су асты жағалауы мен жағалаудағы құрлықтың беткейлері олардың төмен мәндерімен сипатталады. Каспий теңізінің осы бөлігінің климаты континентальды. Қыста температура-100с дейін төмендейді, ал жазда олар 350С дейін көтеріледі. Жауын-шашын мөлшері аз, жылына 200-ден 300 мм-ге дейін. Теңіздің солтүстік бөлігі қараша айында мұздың пайда болуымен сипатталады. Мұздың пайда болуы желтоқсан-қаңтар, кейде ақпан айларында болады. Мұз жамылғысының жоғалуы әдетте ақпанның екінші жартысында және наурызда байқалады [Панин, Мамедов, Митрофанов 2015: 10-11]. Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауы жалпы шөл және шөлейт болып келеді.

Архив деректерінде Каспий теңізінің солтүстік-шығыс бөлігі Прорвлагқа (Астраханлагқа) пайдалануға берілген кезде, одан әрі мұнда не күтуге болатынын, жұмысты қай бағытта өрістету тиімділігін білу үшін [РФ АО ІІМБ АО АА 87-қ., 1-т., 81-іс, 1-2п.] осы ауданды балық кәсіпшілігі тұрғысынан зерттеу туындайды. Осыған байланысты балық шаруашылығын дамыту мақсатында Каспий теңізінің солтүстік-шығыс бөлігін физикалық-географиялық және биологиялық зерттеулер жүргізген мамандардың архивке түскен материалдарын талдау қызығушылық тудырады.  Солтүстік Каспийдің оңтүстік-шығыс бөлігінің ғылыми материалдарында жағалау белдеуінің, Ембі өзенінің, кәсіпшілік балықтардың сипаттамасын, көктемгі және күзгі гидрометеорологиялық сипаттамасын және т.б. бейнелейтін 1932-1934 жылдардағы ғылыми зерттеулер материалдары ұсынылған [РФ АО ІІМБ АО АА 87-қ., 1-т., 81-іс].

Бұрыншық лагерінің (4 бөлім) орналасуының физикалық-географиялық факторларының бірі 1930 жылдардағы зерттеулер келесідегідей: «Бозашы түбегінің жағалауы едәуір аз кесілген, әсіресе, оның солтүстік бөлігі, Бұрыншық түбегіне батыс бағытта 20 км тереңдікке дейін созылған жалғыз шығанағы бар. Жағалаудың көптеген жерлерінде тұщы құдық суы бар, жеке ағаштардың шағын топтары кездеседі, одан әрі оңтүстік-батыста, жағалаудың әртүрлі жерлеріне жеке ағаштар шашыраңқы орналасқан. Мұнда қамыс өте аз, бірақ жердегі өсімдіктер Гурьев жағалауына қарағанда бай екенін көрсетті», - деген тұжырымға келген [РФ АО ІІМБ АО АА 87-қ., 1-т., 81-іс, 3-п.]. Бозашы түбегінде қаңтардың орташа температурасы -7°С, шілдеде +26°С. Атмосфералық жауын-шашын жылына 200-250 мм аралығында түседі. Жылына шамамен 40 күн қатты жел соғады (жылдамдығы 15 м/с-тан асады) [РФ АО ІІМБ АО АА 87-қ., 1-т., 81-іс, 3-п.].

Жүргізілген экспедициялық (далалық) зерттеулер Прорва лагері (1 бөлім) және Бұрыншық лагерь пункті (4 бөлім) орналасқан аумақтардың топырақ-өсімдік жамылғысы сортаң шөптері, жусан және сексеуіл қопалары бар құмдар мен сортаңдардан тұратынын көрсетті.

Қолайсыз табиғи-климаттық жағдайларға байланысты Прорва (Астрахан) ЕТЛ-інің экономикалық қызметінің дамуы шектеулі болды. Мұндай табиғи-климаттық жағдайларда мал шаруашылығын дамыту қиын болды және өсімдік шаруашылығымен айналысу мүмкін болмады. Қарастырылып отырған лагерь пункттерінің (бөлімшелерінің) аумағында мал шаруашылығын дамыту Прорвинский (Астрахан) ЕТЛ-нің қажеттілігін қанағаттандыру қажеттілігімен айқындалды деп болжанады. Прорвлагтың (Астраханлаг) шаруашылық қызметі Каспий теңізінің солтүстік-шығыс бөлігінде балық аулауға мамандандырылды. Тиісінше, Прорва (Астрахань) ЕТЛ балық шаруашылығы Каспий теңізінің солтүстік-шығыс бөлігінің балық ресурстарымен тікелей байланысты болды.

Жоғарыда сипатталған табиғи-климаттық жағдайлар Каспий теңізінің солтүстік-шығыс бөлігінде вобла, сазан, көксерке, майшабақ, табан, пузанка, белуга, бекіре, шоқыр, тікен, ақ балық, жер, шортан, мысық, алабұға, чехон, шпагат және өзге де тұщы су балықтарының түрлеріне қолайлы жағдай жасауға ықпал етті [РФ АО ІІМБ АО АА 87-қ., 1-т., 81-іс.].  Сонымен қатар Каспий теңізінің бұл бөлігінде кәсіпшілік құндылығы бар итбалықтар мен шаян тәрізділер мекендейді. Дәл осы физикалық-географиялық жағдайлары Прорвлагтың (Астраханлагтың) аумақтық-ұйымдастырушылық құрылымына және шаруашылық қызметіне әсер етті.

Шаруашылық ұйымдастырудың экономикалық-географиялық факторлары. Физикалық-географиялық жағдайлармен қатар Прорвлагтың (Астраханлаг) аумақтық-ұйымдастырушылық құрылымы мен шаруашылық қызметін анықтауда экономикалық-географиялық факторлардың әсері маңызды рөл атқарды.

Прорвлагтың (Астраханлагтың) экономикалық және географиялық жағдайы оның Мәскеу қаласынан алыстығымен және КСРО астанасымен көлік қатынасы мүмкіндігімен анықталады. Астрахань қаласынан Мәскеуге дейінгі қашықтық 1526 км болды және қалалар арасындағы байланыс теміржол мен аэрофлот арқылы сақталды [РФМА, Р9414-қ., 1-т., 2922-іс, 24 п.].

Еділ, Жайық және Каспий теңіздерінің жағалаулары мен аумағындағы лагерь пункттері мен бөлімдерінің жағалық географиялық орналасуына байланысты көліктің маңызды және басты түрі су көлігі болды. Осылайша, Астрахань қаласы мен Мумран, Гурьев және Бұрыншық лагерьлерінің арасында байланыс тек су көлігімен жүзеге асырылды. Астрахань қаласынан 12 км қашықтықта орналасқан Астрахань лагерлік пунктінде ғана құрлық бойынша да, су бойынша да көлік қатынасы болды [РФМА, Р9414-қ., 1-т., 2922-іс, 23 п.].

Су көлігін пайдалану Прорвлагтың (Астраханлаг) аумақтық-ұйымдастырушылық құрылымын қалыптастыру және оның жұмыс істеуін қамтамасыз ету негізінде Каспий теңізінің солтүстігі мен солтүстік-шығысында балық кәсіпшілігі шаруашылығын ұйымдастырудың экономикалық орындылығы факторларының бірі болды.

Прорвлаг (Астраханлаг) балық кәсіпшілігі шаруашылығының дамуында кеме жөндеу және өндірістік зауыттар, сондай-ақ ЕТЛ басқармалары орналасқан Астрахань және Гурьев қалаларында инфрақұрылымның қалыптасқан бөлігінің болуы маңызды рөл атқарды. Мұрағат материалдарында «лагерь ағашсыз аймақта орналасқан, сондықтан өндіріс, құрылыс және кеме жөндеу, сондай-ақ балық шаруашылығын контейнерлік материалдармен қамтамасыз ету тек сырттан әкелінетін ағашқа байланысты. Құрылыс барысында сол жерде өндірілген саман, қамыс қалқандары да кеңінен қолданылып, құрылыс материалдары ретінде пайдаланылады, құрылыс кірпіштерін шығаруды ұйымдастыру мүмкіндігі бар [РФМА, Р9414-қ., 1-т., 853-іс, 23 п.].

Прорва аралындағы Прорва лагерінің (1 бөлім) және Бозашы түбегіндегі Бұрыншық лагерінің инфрақұрылымы іс жүзінде нөлден құрылғанын атап өткен жөн, бұл айтарлықтай экономикалық шығындарды талап етті. Бұл ретте құрылыс шикізатының (соның ішінде сүректің) жеткіліксіздігіне байланысты Прорва лагері мен Бұрыншық лагерь пунктінің ғимараттары мен құрылыстарының құрылысы негізінен қамыс пен сазды пайдалана отырып жүзеге асырылды, ал ағаш, металл, шыны және басқа да материалдар су жолымен әкелінді, бұл да Прорвлаг (Астраханлаг) балық кәсіпшілігі ұйымына экономикалық шығын ретінде әрекет етті.

Прорвлагтың (Астраханлаг) және оның лагерь пункттерінің (бөлімшелерінің) жұмыс істеуін және шаруашылық қызметін жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін көптеген еңбек ресурстары тартылды. Мысалы, Гурьев лагерлік пунктінің (бөлімшесінің) саны 2000 адамға дейін, Мумра лагерлік бөлімшесінің саны 2200 адамға дейін, Астрахань лагерлік бөлімі саны 1100 адамға дейін болды [РФМА, Р9414-қ., 1-т., 853-іс, 22 п.].

КСРО-ның барлық ЕТЛ-дай Прорвлагта (Астраханлаг) негізгі жұмыс күші балық аулауға және өңдеуге, құрылысқа ғана емес, сонымен бірге Каспий теңізінің солтүстік және солтүстік-шығыс бөліктерінде мысалы ғылыми зерттеулер жүргізген тұтқындар мен жер аударылғандар болды[РФ АО ІІМБ АО АА 87-қ., 1-т., 81-іс.].

Шаруашылық қызметінің ерекшеліктері. Прорвлаг (Астраханлаг) арнайы балық кәсіпшілігі лагері ретінде ұйымдастырылды және оған Каспий теңізінің солтүстік және солтүстік-шығыс бөліктерінде балық ресурстарын аулауға бөлінген аудандары болды[РФ АО ІІМБ АО АА 87-қ., 1-т., 81-іс.]. Осы мақсатта Прорва (Астрахань) ЕТЛ аумақтық-ұйымдастырушылық құрылымын анықтау кезінде лагерьдің балық шаруашылығын тиімді ұйымдастыруға ықпал еткен жоғарыда қарастырылған географиялық факторлар ескерілді. Оның ішінде географиялық факторлардың ықпалын ескере отырып, Каспий теңізінің солтүстік және солтүстік-шығыс бөліктерінде балық ресурстарын сәтті аулау жүзеге асырылды және оны өнеркәсіптік өңдеу Прорва (Астрахань) ЕТЛ балық шаруашылығының шаруашылық мамандануын алдын ала анықтады.

Лагерь саны 1 100 бірліктен асатын айтарлықтай булымотор және моторсыз флотқа ие болды (оның ішінде  булымотор флоты 107 бірліктен тұрды) [РФМА, Р9414-қ., 1-т., 2922-іс, 22-23 п.].

Негізгі өндірістің (балық аулау және өңдеу) қалыпты қызметін қамтамасыз ету мақсатында лагерь мынадай қосалқы өндірістерге ие болды:

1) 3 бөлімшедегі (Гурьев, Мумрин және Астрахань) механикалық шеберханалар мотор флотының қозғалтқыштарын жөндеуге арналған. Ең қуатты шеберхана Мумрин филиалының шеберханасы болды (жаңадан салынған), оның металлға арналған 3 станоктары болды. Қалған бөлімшелердің шеберханалары қуаты аз болды және қозғалтқыш бөлшектерін өңдеу бойынша ұсақ жұмыстар жүргізуге мүмкіндік берді;

2) Аулау құралдарын жасау және жөндеу шеберханалары. Балық аулау құралдарының барлық дайындығы өз күштерімен жүргізілді, бірақ лагерь торларды салу және желілерді (қуыршақтарды) өндіру үшін егжей-тегжейлерді мемлекеттік өндірістен алды. Жұмыс қолмен жасалды;

3) Әрбір бөлімшеде балық аулау флотын жөндеу жұмыстарын жүргізуге және 100 тоннадан аспайтын ұсақ кемелерді жеке салуға арналған кеме жөндеу алаңдары;

4) Балық тауарларын жинауға арналған құйма және құрғақ ыдысты әзірлеу және жөндеу мақсаты болған бөшкелік шеберханалар Астрахань және Гурьев бөлімшелерінде болды. Бондарк Гурьев бөлімшесінің  тойтарманы өңдеу процестерін ішінара механикаландырды (сүргілеу және фугалау жұмыстары). Астрахань бөшке контейнерлерді тек қолмен шығарды. Гурьев бойынша ыдыстың (құрғақ ыдыстың) айлық өндірісі 3000 данаға дейін, Астрахань бойынша – 800 данаға дейін құрады;

5) Жылдық максималды қуаты 100-120 тоннаға дейін шойын құю және әрқайсысы 12 тонна мыс құю құю шеберханалары (Гурьев, Астрахань). Мыс құю тигель әдісімен жасалады. Барлық құю негізінен флот қозғалтқыштарына, стационарлық, күштік және лагерьдің басқа қондырғыларына қосалқы бөлшектер жасауға бағытталған [РФМА, Р9414-қ., 1-т., 2922-іс, 23 п.].

Осылайша, қолданыстағы теңіз флоты өзінің өндірістік қуаттарымен қамтамасыз етілген дамудың жақсы деңгейіне ие болды. Бұл ретте флотқа қызмет көрсету жөніндегі өндірістік қуаттарының Гурьев, Мумра және Астрахань бөлімшелерінде болғанына, ал Прорва лагері мен Бұрыншық бөлімшелерінде назар аудартады.

Құрылған аумақтық-ұйымдастырушылық құрылым, балық аулау флотындағы кемелердің көптігі, флотты жөндеу, техникалық қызмет көрсету және балық аулау құралдары мен балық сақтауға арналған контейнерлер шығару бойынша өндірістік үй-жайлар мен цехтардың жұмыс істеуі, тұтқындарды және балықтарды сақтауға арналған контейнерлерді кеңінен пайдалану, азаматтық жұмысшылар еңбек ресурстары ретінде Каспий теңізінің солтүстік және солтүстік-шығыс бөліктерінде Прорвинский (Астрахань) ЕТЛ балық шаруашылығын тиімді ұйымдастыруға үлес қосты. Лагерьдің балық кәсіпшілігі шаруашылығын аумақтық ұйымдастырудың ерекшеліктерін 1938 жылғы «Солтүстік Каспийдің схемалық балық кәсіпшілігі картасы» көрсетеді [Схематическая рыбопромысловая карта 1938].

Сондай-ақ, балық аулауға және өңдеуге қызмет көрсетуге бағытталған аталған қосалқы өндірістерден басқа, Прорвлаг (Астраханлаг) аумағында көкөніс дақылдарын өсіретін ауыл шаруашылығы учаскелері және көкөністерге, сүт пен етке қажеттілікті ішінара өтейтін қосалқы шаруашылық пункттері ретінде мал шаруашылығы фермалары болғанын атап өткен жөн. Лагерьдің шаруашылық қызметіндегі ауыл шаруашылығы өндірісінің қосалқы рөлі өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығын дамыту үшін қолайсыз табиғи-климаттық жағдайлармен байланысты. Сонымен қатар, тұтқындар мен жалданбалы жұмысшылар азаматтық құрылыспен айналысты және негізінен лагерь аумағындағы құрылысты жүзеге асырды.

 

Дереккөздер

РФ МА  — Ресей Федерациясы Мемлекеттік архиві

РФ АО ІІМБ АО АА — Ресей Федерациясының Астрахан облысы Ішкі істер басқармасының Ақпараттық орталығының Арнайы Архиві

Есеп 2021 — «ГУЛАГ жүйесіндегі Прорва және Астрахань лагерлері: «тарих, естелік, тағылым (1932–1950 жж.)» ғылыми жобаның 2021 жылдық есебі (ағымдық есеп), грант № AP08856940 / ғылыми жетекшісі У. Т. Ахметова (= Годовой отчет научного проекта за 2021 год (промежуточный отчет) «Прорвинский и Астраханский лагеря в системе ГУЛАГа (1932–1950 гг.): история, память, уроки», грант № AP08856940 / научный руководитель У. Т. Ахметова). Атырау: 2021. 131 с. // Государственный историко-культурный музей-заповедник «Сарайшык», Республика Казахстан.

 

Әдебиеттер

Водоток 2021 — Водоток пр. Прямая Болда (пр. Большая Болда) [электронды ресурс] // Государственный водный реестр Минприроды России. URL: http://textual.ru/gvr/index.php?card=186226 (көру уақыты: 20.08.2021).

Климат Астрахани 2021 — Климатические таблицы. Данные для Астрахани [электронды ресурс] // Погода и климат. URL: http://www.pogodaiklimat.ru/climate/34880.htm (көру уақыты: 20.08.2021).

Климат Атырау 2021 — Климатические таблицы. Данные для Атырау [электронды ресурс] // Погода и климат. URL: http://www.pogodaiklimat.ru/climate/35700.htm (көру уақыты: 20.08.2021).

Панин, Мамедов, Митрофанов 2005 — Панин Г. Н., Мамедов Р. М., Митрофанов И. В. Современное состояние Каспийского моря. М.: Наука, 2005. 356 с.

Схематическая рыбопромысловая карта 1938 — Схематическая рыбопромысловая карта Северного Каспия 1938 г. М.: Типография, 1938.

Карта территориально-организационной структуры Прорвалага (Астраханлага)

Әрекет ету кезеңі

29.09.1936 ж. – 02.04.1953 ж.

Географиялық орналасуы

Гурьев облысының Гурьев қаласы (қазіргі таңда Атырау облысының Атырау қаласы)

Сотталушылардың саны

-

Шаруашылық қызметінің типі

Балық шаруашылығы, азаматтық құрылыс

Лагерь туралы

Гурьев бөлімшесі - Гурьев қаласынан (қазіргі Атырау қаласы) оңтүстікке қарай 7 км жерде Жайық өзенінің оң жағалауында, Астрахань қаласынан 600 шақырым жерде орналасқан, тұрғыны 2000 адамға дейін.
Бөлімшеге балық аулау флоты бекітілді; әрқайсысы 33 бірліктен тұратын 3 бағаналы баған, 35 бірліктен тұратын 2 бағаналы баған, 2 бағаналы қақпалы сым / олардың бірі Қиыр Шығыс типті сым және екінші баған "Гигант"типті қақпалы сым/. Балық өңдеу үшін Гурьев бөлімшесінде бір реттік қуаттылығы 12000 центнерге дейін жететін жағалаудағы балық зауыты және 2 қалқымалы балық зауыты бар.
Дереккөздер: РФМА. Қ. Р-9414 сч., Т.1., 853 іс. Политико-экономическая характеристика исправ. – труд лагерей НКВД СССР. январь 1941 г. – декабрь 1941 г. гп 301 листах. 22 п.

Басшылары

-

Архивті фотолар

«КСРО-дағы қуғын-сүргін: Прорва және Астрахань лагерлері (1932-1950 жж.)» көрмесі өткізілді

31 мамыр – Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күніне орай Атырау қаласындағы Ш.Сариев атындағы көркемсурет және қолданбалы-сәндік өнер музейінде «КСРО-дағы қуғын-сүргін: Прорва және Астрахань лагерлері (1932-1950 жж.)» атты көрмені өткізді. Көрме музей-қорықтың «ГУЛАГ жүйесіндегі Прорва және Астрахань лагерлері: тарих, естелік, тағылым (1932-1950 жж.)» ғылыми жобасы нәтижелері бойынша ұйымдастырылды. Көрме мақсаты саяси куғын-сүргін құрбандарын еске алу және музей қорына түскен жәдігерлерді жұртшылықпен таныстыру болды.

Прорва (Астрахань) ЕТЛ лагерьлері мен бөлімшелерін зерттеу (далалық) экспедициясы (21-25 шілде 2021 ж.)

1. Экспедицияның мақсаты, міндеттері және негізгі нәтижелері туралы ақпарат

2021 жылдың 21-25 шілде аралығындағы экспедиция бағыты: Сарайшық ауылынан (қазіргі Атырау облысының Махамбет ауданы) – Прорва лагерінің бұрынғы орналасқан жеріне (1бөлім) (қазіргі Маңғыстау облысының Бейнеу ауданы) – одан әрі Шетпе ауылы (қазіргі Маңғыстау облысының Маңғыстау ауданы) – Бурунчук (Бұрыншық) лагерь пунктінің бұрынғы орналасқан жеріне (4 бөлім) (қазіргі Маңғыстау облысының Маңғыстау ауданы) – одан соң Шетпе ауылы арқылы (Маңғыстау облысының Маңғыстау ауданы) – Таушық ауылына (Маңғыстау облысының Түпқараған ауданы), одан бері Құлсары қаласына (Атырау облысының Жылой ауданы), – одан соң Атырау қаласына (Атырау облысы Атырау қалалық әкімшілігінің аумағы, Авангард мөлтек ауданы), – одан Сарайшық ауылына (Атырау облысының Махамбет ауданы) кері қайтып келу жоспарланды. Жалпы экспедиция ұзындығы 2337 км қашықтықты құрады.

Экспедиция міндеттері:

1 Лагерь пункттері мен бөлімшелері орналасқан аумақтың географиялық координаттарын айқындау;

2 Лагерь пункттері мен бөлімшелерінің тұрғын үй-шаруашылық объектілерінің аумақтық орналасуы мен шаруашылық қызметіне географиялық факторлардың әсерін зерделеу;

3 Лагерь пункттері мен бөлімшелерінің тұрғын үй-шаруашылық мақсаттағы ғимараттары мен құрылыстары қирандылары орнына аэрофототүсірілім жасау және сипаттама беру;

4 Лагерь пункттері мен бөлімшелері орнынан тұрғын үй-тұрмыстық жағдайларын және шаруашылық қызметін сипаттайтын жәдігер заттарды іздеу, жинау және сипаттау;

5 Лагерьлер мен бөлімшелер туралы тарихи фактілерді жинау үшін егде жастағы тұрғындарға әлеуметтік сауалнама жүргізу және сұхбат алу;

6 Лагерьлер мен бөлімшелер орналасқан ғимараттар мен құрылыстардың қирандыларын, жәдігерлік заттарды, аумақтың ландшафтың фото - және бейне түсірілімін жүзеге асыру.

Экспедицияға жобаның зерттеу тобының мүшелері ғылыми жетекші, т. ғ. д., профессор У.Т. Ахметова, география мамандығы бойынша философия докторы (PhD) Э.Ж. Имашев, магистр А. Ж. Жұмабаев, З. Әбілсейітұлы және "TORUS.KZ" ЖШС қызметкерлері қатысты. Экспедицияның барлық жоспарланған міндеттері орындалды.

Garmin GPS-навигаторын пайдалана отырып, Қазақстан аумағында орналасқан Прорвлаг (Астраханлаг) келесі лагерь пункттері мен бөлімшелерінің географиялық координаттары анықталды:

 - Прорва лагері (1 бөлім): 45˚58′ с. е. 53^о 15' ш. б.);

- Гурьев лагерлік пункті: 47^о03' с. с. 51^о83' ш. б.);

- Бурунчук лагерлік пункті (4 бөлім): 45^о24' с. е. 51^о47' ш. б.

Бұл географиялық координаттар және табылған архив материалдарын пайдалана Прорвлагтың (Астраханлагтың) аумақтық-ұйымдастырушылық құрылымын көрсететін карта сұлбасы жасалды.

Экспедициялық (далалық) зерттеулер кезінде табиғи-шаруашылық ортаның көрнекі компоненттерін сипаттау бойынша жұмыс жүргізілді және географиялық факторларды талдау үшін материалдар жиналды. Экспедициялық (далалық), мұрағаттық, әдеби және талдамалық материалдарды жүйелеу және талдау негізінде географиялық факторлардың тұрғын үй-шаруашылық объектілерін аумақтық орналастыруға және лагерь пункттері мен бөлімшелерінің шаруашылық қызметіне әсері зерделенді. Экспедициялық (далалық) зерттеулер кезінде Каспий теңізінің толқындары кезінде су тасқынынан қорғау мақсатында Прорва лагерінің тұрғын үй-шаруашылық нысандары (1 бөлім) Прорва аралының шығыс жағалауында орналасқандығы анықталды. Дәл осы Прорва аралының шығыс жағалауы континентальды құрлықтан аз қашықтықта орналасқан және қазіргі уақытта Каспий теңізіндегі су деңгейінің төмендеуіне байланысты сорға айналған сонымен қатар, аралды Каспий теңізінің шығыс жағалауымен байланыстырған тар бұғазмен бөлінген.

Прорвинск лагерінің (1 бөлім) тұрғын үй-шаруашылық мақсаттағы ғимараттары мен құрылыстарының және Бурунчук (Бұрыншық) (4 бөлім) және Гурьевлаг пункттерінің орналасу аумақтарының қирандыларына DJI Mavic Air2 моделді дронды пайдалана отырып аэрофототүсірілім жүргізілді. Аэрофототүсірудің жоғары биіктігі 100 м. болды, аэрофототүсірілім әдісімен 1486 фотосурет түсірілді.

Тұрғын үй-шаруашылық мақсаттағы ғимараттар мен құрылыстардың қирандыларының аэрофототүсірілімі Прорва лагерінің (1бөлімше) аумақтық орналасуы жүйелі құрылымымен ерекшеленеді. Шаруашылық мақсаттағы ғимараттар мен құрылыстар және кейбір әкімшілік объектілері Прорва аралының шығыс жағалауына жақын орналасқан. Жағалаудан және шаруашылық объектілерден сәл әрі қарай тұрғын үйлер (барактар) және әкімшілік ғимараттары орналасқан.

Бұрыншық (4 бөлімше) және Гурьев лагерь пункттері орналасқан аумақтарды аэрофототүсіруді жүзеге асыру кезінде тұрғын үй-шаруашылық мақсаттағы ғимараттар мен құрылыстардың қирандылары мынадай объективті себептерге байланысты табылған жоқ:

- Бұрыншық (4 бөлімше) лагерь пункті орналасқан аумақта қазіргі уақытта газ және мұнай өндіру жүзеге асырылуда (Арман газ-мұнай кен орны, 1979 ж. ашылған) және тиісінше өнеркәсіптік игеру ғимараттар мен құрылыстардың қирандыларының іздерін қалдырмады; 

- қазіргі уақытта Гурьев лагерь пункті орналасқан аумақта Атырау қаласының қазіргі заманғы шекаралары шегінде құрылыс жүзеге асырылды және тиісінше ғимараттар мен құрылыстардың қирандыларының іздері де жоқ.

Сондай-ақ экспедициялық (далалық) уақытта өлшеу, түсіру жұмыстары жүргізілді және Прорва лагерінің (1 бөлімше) тұрғын үй-шаруашылық мақсаттағы ғимараттары мен құрылыстарының қирандыларына сипаттама берілді. Географиялық координаттар, ғимараттардың түрлері, жер бедерінің теңіз деңгейінен биіктігі, ғимараттың өлшемдері және т. б. анықталды.

Экспедициялық (далалық) зерттеулер кезінде тұрғын үй-тұрмыстық жағдайларды және лагерь пункттері мен бөлімшелерінің шаруашылық қызметін сипаттайтын жәдігерлерді іздеу, жинау және сипаттау жұмыстары жүргізілді. Алайда, жоғарыда аталған объективті себептерге байланысты бұл жұмыс тек Прорва лагерінің аумағында жүргізілді (1 бөлім). Лагерь орнынан 100-ден астам жәдігерлер табылды, жиналды және сипатталды (ағаш балық бөшкелері, балық аулау құралдарына арналған темір сақиналар, бөтелкелер, аяқ киімдер, үй-жайларды жылытуға арналған металл шұңқырлар, кірпіштер, шегелер, сымдар және т.б.).

Егде жастағы тұрғындарға әлеуметтік сауалнама және сұхбат жүргізіліп,  Бұрыншық (4 бөлім) және Гурьев лагерьлері туралы тарихи деректер жиналды. Мысалы, лагерь пунктінің Бұрыншық (4 бөлімше) маңында тұратын тұрғындар тұщы суды пайдаланғаны анықталды, ол жақсы сапамен лагерь аумағында өндірілді; Гурьев лагерь пунктінің ғимараттары мен құрылыстарының орналасуының шамамен сызылған сызбасы алынды және т. б.

Ғимараттар мен құрылыстардың қирандыларын, жәдігерлік заттарды, лагерь пункттері мен бөлімшелері орналасқан аумақтың ландшафтын фото - және бейне түсірілім бойынша үлкен жұмыс жүргізілді. Түрлі сипаттағы 500 - ден астам фото-және бейне түсірілім жасалды (аэрофототүсірілімдерді есептемегенде).

Осылайша, жүргізілген экспедициялық (далалық) зерттеулер архивтік және әдеби дереккөздерді кеңейтетін жаңа және қосымша материалдарды жинауға ықпал етті, бұл өз кезегінде Қазақстан аумағында Прорвлаг (Астрахан) жұмыс істеуінің тарихи-географиялық ерекшеліктерін ашуға мүмкіндік берді.

2.Карта маршрута экспедиции

Прорвалаг (Астраханлаг) тұрғын үй-шаруашылық мақсаттағы ғимараттар мен құрылыстардың географиялық координаттары және сипаттамасы

Карта территориально-организационной структуры Прорвалага (Астраханлага)

Әрекет ету кезеңі

1933 ж. – 02.04.1953 ж.

Географиялық орналасуы

Қазіргі Маңғыстау облысы, Маңғыстау ауданы, Бозащы түбегінің солтүстік бөлігінде орналасқан

Сотталушылардың саны

-

Шаруашылық қызметінің типі

Балық шаруашылығы, азаматтық құрылыс

Лагерь туралы

Бұрыншық лагерь пункті - Бозашы түбегінің солтүстік жағалауында (қазіргі Маңғыстау облысы Маңғыстау ауданының аумағында орналасқан және Каспий теңізіне тікелей шығатын жері бар (географиялық координаттары: 45о24' с.е. 51о47' ш.б.). Бұрыншық лагерлік пункті ең алыс бөлім болып табылады. Астрахань қаласынан кемелердің тура жүру бағыты бойынша қашықтық шамамен 780 км құрады. Бұрыншық пункті 1941 жылғы архивтік деректер бойынша Гурьев бөлімшесіне бекітілген, негізінен балық аулаумен айналысқан.
Дереккөздер: ГА РФ. Ф. Р-9414 сч. Оп. 1. Д. 853. Политико-экономическая характеристика исправ. – труд лагерей НКВД СССР январь 1941 г. – декабрь 1941 г. на 301 листах. 22 л.

Басшылары

-

Фото галерея

Архивті фотолар

«КСРО-дағы қуғын-сүргін: Прорва және Астрахань лагерлері (1932-1950 жж.)» көрмесі өткізілді

31 мамыр – Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күніне орай Атырау қаласындағы Ш.Сариев атындағы көркемсурет және қолданбалы-сәндік өнер музейінде «КСРО-дағы қуғын-сүргін: Прорва және Астрахань лагерлері (1932-1950 жж.)» атты көрмені өткізді. Көрме музей-қорықтың «ГУЛАГ жүйесіндегі Прорва және Астрахань лагерлері: тарих, естелік, тағылым (1932-1950 жж.)» ғылыми жобасы нәтижелері бойынша ұйымдастырылды. Көрме мақсаты саяси куғын-сүргін құрбандарын еске алу және музей қорына түскен жәдігерлерді жұртшылықпен таныстыру болды.

Прорва (Астрахань) ЕТЛ лагерьлері мен бөлімшелерін зерттеу (далалық) экспедициясы (21-25 шілде 2021 ж.)

1. Экспедицияның мақсаты, міндеттері және негізгі нәтижелері туралы ақпарат

2021 жылдың 21-25 шілде аралығындағы экспедиция бағыты: Сарайшық ауылынан (қазіргі Атырау облысының Махамбет ауданы) – Прорва лагерінің бұрынғы орналасқан жеріне (1бөлім) (қазіргі Маңғыстау облысының Бейнеу ауданы) – одан әрі Шетпе ауылы (қазіргі Маңғыстау облысының Маңғыстау ауданы) – Бурунчук (Бұрыншық) лагерь пунктінің бұрынғы орналасқан жеріне (4 бөлім) (қазіргі Маңғыстау облысының Маңғыстау ауданы) – одан соң Шетпе ауылы арқылы (Маңғыстау облысының Маңғыстау ауданы) – Таушық ауылына (Маңғыстау облысының Түпқараған ауданы), одан бері Құлсары қаласына (Атырау облысының Жылой ауданы), – одан соң Атырау қаласына (Атырау облысы Атырау қалалық әкімшілігінің аумағы, Авангард мөлтек ауданы), – одан Сарайшық ауылына (Атырау облысының Махамбет ауданы) кері қайтып келу жоспарланды. Жалпы экспедиция ұзындығы 2337 км қашықтықты құрады.

Экспедиция міндеттері:

1 Лагерь пункттері мен бөлімшелері орналасқан аумақтың географиялық координаттарын айқындау;

2 Лагерь пункттері мен бөлімшелерінің тұрғын үй-шаруашылық объектілерінің аумақтық орналасуы мен шаруашылық қызметіне географиялық факторлардың әсерін зерделеу;

3 Лагерь пункттері мен бөлімшелерінің тұрғын үй-шаруашылық мақсаттағы ғимараттары мен құрылыстары қирандылары орнына аэрофототүсірілім жасау және сипаттама беру;

4 Лагерь пункттері мен бөлімшелері орнынан тұрғын үй-тұрмыстық жағдайларын және шаруашылық қызметін сипаттайтын жәдігер заттарды іздеу, жинау және сипаттау;

5 Лагерьлер мен бөлімшелер туралы тарихи фактілерді жинау үшін егде жастағы тұрғындарға әлеуметтік сауалнама жүргізу және сұхбат алу;

6 Лагерьлер мен бөлімшелер орналасқан ғимараттар мен құрылыстардың қирандыларын, жәдігерлік заттарды, аумақтың ландшафтың фото - және бейне түсірілімін жүзеге асыру.

Экспедицияға жобаның зерттеу тобының мүшелері ғылыми жетекші, т. ғ. д., профессор У.Т. Ахметова, география мамандығы бойынша философия докторы (PhD) Э.Ж. Имашев, магистр А. Ж. Жұмабаев, З. Әбілсейітұлы және "TORUS.KZ" ЖШС қызметкерлері қатысты. Экспедицияның барлық жоспарланған міндеттері орындалды.

Garmin GPS-навигаторын пайдалана отырып, Қазақстан аумағында орналасқан Прорвлаг (Астраханлаг) келесі лагерь пункттері мен бөлімшелерінің географиялық координаттары анықталды:

 - Прорва лагері (1 бөлім): 45˚58′ с. е. 53^о 15' ш. б.);

- Гурьев лагерлік пункті: 47^о03' с. с. 51^о83' ш. б.);

- Бурунчук лагерлік пункті (4 бөлім): 45^о24' с. е. 51^о47' ш. б.

Бұл географиялық координаттар және табылған архив материалдарын пайдалана Прорвлагтың (Астраханлагтың) аумақтық-ұйымдастырушылық құрылымын көрсететін карта сұлбасы жасалды.

Экспедициялық (далалық) зерттеулер кезінде табиғи-шаруашылық ортаның көрнекі компоненттерін сипаттау бойынша жұмыс жүргізілді және географиялық факторларды талдау үшін материалдар жиналды. Экспедициялық (далалық), мұрағаттық, әдеби және талдамалық материалдарды жүйелеу және талдау негізінде географиялық факторлардың тұрғын үй-шаруашылық объектілерін аумақтық орналастыруға және лагерь пункттері мен бөлімшелерінің шаруашылық қызметіне әсері зерделенді. Экспедициялық (далалық) зерттеулер кезінде Каспий теңізінің толқындары кезінде су тасқынынан қорғау мақсатында Прорва лагерінің тұрғын үй-шаруашылық нысандары (1 бөлім) Прорва аралының шығыс жағалауында орналасқандығы анықталды. Дәл осы Прорва аралының шығыс жағалауы континентальды құрлықтан аз қашықтықта орналасқан және қазіргі уақытта Каспий теңізіндегі су деңгейінің төмендеуіне байланысты сорға айналған сонымен қатар, аралды Каспий теңізінің шығыс жағалауымен байланыстырған тар бұғазмен бөлінген.

Прорвинск лагерінің (1 бөлім) тұрғын үй-шаруашылық мақсаттағы ғимараттары мен құрылыстарының және Бурунчук (Бұрыншық) (4 бөлім) және Гурьевлаг пункттерінің орналасу аумақтарының қирандыларына DJI Mavic Air2 моделді дронды пайдалана отырып аэрофототүсірілім жүргізілді. Аэрофототүсірудің жоғары биіктігі 100 м. болды, аэрофототүсірілім әдісімен 1486 фотосурет түсірілді.

Тұрғын үй-шаруашылық мақсаттағы ғимараттар мен құрылыстардың қирандыларының аэрофототүсірілімі Прорва лагерінің (1бөлімше) аумақтық орналасуы жүйелі құрылымымен ерекшеленеді. Шаруашылық мақсаттағы ғимараттар мен құрылыстар және кейбір әкімшілік объектілері Прорва аралының шығыс жағалауына жақын орналасқан. Жағалаудан және шаруашылық объектілерден сәл әрі қарай тұрғын үйлер (барактар) және әкімшілік ғимараттары орналасқан.

Бұрыншық (4 бөлімше) және Гурьев лагерь пункттері орналасқан аумақтарды аэрофототүсіруді жүзеге асыру кезінде тұрғын үй-шаруашылық мақсаттағы ғимараттар мен құрылыстардың қирандылары мынадай объективті себептерге байланысты табылған жоқ:

- Бұрыншық (4 бөлімше) лагерь пункті орналасқан аумақта қазіргі уақытта газ және мұнай өндіру жүзеге асырылуда (Арман газ-мұнай кен орны, 1979 ж. ашылған) және тиісінше өнеркәсіптік игеру ғимараттар мен құрылыстардың қирандыларының іздерін қалдырмады; 

- қазіргі уақытта Гурьев лагерь пункті орналасқан аумақта Атырау қаласының қазіргі заманғы шекаралары шегінде құрылыс жүзеге асырылды және тиісінше ғимараттар мен құрылыстардың қирандыларының іздері де жоқ.

Сондай-ақ экспедициялық (далалық) уақытта өлшеу, түсіру жұмыстары жүргізілді және Прорва лагерінің (1 бөлімше) тұрғын үй-шаруашылық мақсаттағы ғимараттары мен құрылыстарының қирандыларына сипаттама берілді. Географиялық координаттар, ғимараттардың түрлері, жер бедерінің теңіз деңгейінен биіктігі, ғимараттың өлшемдері және т. б. анықталды.

Экспедициялық (далалық) зерттеулер кезінде тұрғын үй-тұрмыстық жағдайларды және лагерь пункттері мен бөлімшелерінің шаруашылық қызметін сипаттайтын жәдігерлерді іздеу, жинау және сипаттау жұмыстары жүргізілді. Алайда, жоғарыда аталған объективті себептерге байланысты бұл жұмыс тек Прорва лагерінің аумағында жүргізілді (1 бөлім). Лагерь орнынан 100-ден астам жәдігерлер табылды, жиналды және сипатталды (ағаш балық бөшкелері, балық аулау құралдарына арналған темір сақиналар, бөтелкелер, аяқ киімдер, үй-жайларды жылытуға арналған металл шұңқырлар, кірпіштер, шегелер, сымдар және т.б.).

Егде жастағы тұрғындарға әлеуметтік сауалнама және сұхбат жүргізіліп,  Бұрыншық (4 бөлім) және Гурьев лагерьлері туралы тарихи деректер жиналды. Мысалы, лагерь пунктінің Бұрыншық (4 бөлімше) маңында тұратын тұрғындар тұщы суды пайдаланғаны анықталды, ол жақсы сапамен лагерь аумағында өндірілді; Гурьев лагерь пунктінің ғимараттары мен құрылыстарының орналасуының шамамен сызылған сызбасы алынды және т. б.

Ғимараттар мен құрылыстардың қирандыларын, жәдігерлік заттарды, лагерь пункттері мен бөлімшелері орналасқан аумақтың ландшафтын фото - және бейне түсірілім бойынша үлкен жұмыс жүргізілді. Түрлі сипаттағы 500 - ден астам фото-және бейне түсірілім жасалды (аэрофототүсірілімдерді есептемегенде).

Осылайша, жүргізілген экспедициялық (далалық) зерттеулер архивтік және әдеби дереккөздерді кеңейтетін жаңа және қосымша материалдарды жинауға ықпал етті, бұл өз кезегінде Қазақстан аумағында Прорвлаг (Астрахан) жұмыс істеуінің тарихи-географиялық ерекшеліктерін ашуға мүмкіндік берді.

2.Карта маршрута экспедиции

Прорвалаг (Астраханлаг) тұрғын үй-шаруашылық мақсаттағы ғимараттар мен құрылыстардың географиялық координаттары және сипаттамасы

Карта территориально-организационной структуры Прорвалага (Астраханлага)